ایران در منطقه ی معتدله ی خشک شمالی و در عرض متوسط روی کره زمین در ناحیه ی جنب استوایی قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی با دوری از دریاهای بزرگ، به ویژه جریانهای هوایی مرطوب موجب شده است تا آب و هوای ایران خشک و بیابانی باشد، اما به سبب وسعت بسیار و وجود عوارض گوناگون طبیعی مانند ارتفاعات بلند در شمال و مغرب و مناطق پست و وسیع، چون دشت های مرکزی در داخل فلات و افزون بر آن، مجاورت دریای مازندران و خلیج فارس و اقیانوس هند ـ که هریک از این افق ها، اقلیمی جداگانه می‌سازند.
ایران از اقلیمهای مختلف و آب و هوای متنوع برخوردار است.
ایران فلاتی مرتفع، نزدیک به دشت های وسیع آسیا که ارتفاع متوسط آن حدود 1200 متر از سطح دریاست. وضع چین‌خوردگی ها و ارتفاعات که بلندی برخی از آن ها از 4 هزار متر بیشتر است و وجود دریاهای شمال و جنوب که دور از نواحی مرکزی قرار دارند، به ویژه وضع قرار گرفتن کوه ها که بر گرد ایران حلقه زده‌اند این کشور را از جمله کشورهای نادر جهان قرار داده است که میتوان در آن انواع آب و هوا را شاهد بود. ارتفاع کوه های ایران بقدری بلند است که از تأثیر بادهای مرطوب دریای مازندران، دریای مدیترانه و خلیج فارس در نواحی داخلی ایران جلوگیری میکند. به همین سبب، دامنه‌های خارجی این کوه ها دارای آب و هوای مرطوب بوده و دامنه‌های داخلی آن خشک است. در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، آب و هوا معتدل و میزان بارندگی آن به ویژه در سواحل غربی گیلان بیشتر از دیگر نقاط است.
مقدار متوسط گرمای سالانه در حدود 18 درجه سانتیگراد است. آب و هوای قسمت غربی کشور مدیترانه‌ای است و در نواحی جنوبی آن، آب و هوای نیمه صحرایی گرم نیز بر آن تأثیر می‌گذارد. در این نواحی، تابستان ها با گرمای سختی در دره‌ها و هوای معتدل در ارتفاعات همراه بوده و در زمستان ها هوای معتدل در دره‌ها و سرمای سخت در ارتفاعات حکمفرماست.
در نواحی جنوبی، با وجود هوای مرطوبی که در سراسر این منطقه حاکم است، میزان حرارت بالاست، به طوری که حداکثر گرما در خوزستان به 54 درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. از ویژگی های این ناحیه تابستان های گرم و زمستان های معتدل است و اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف و شب و روز زیاد نیست. به سبب وجود کوه های البرز در شمال و رشته کوه های زاگرس در غرب کشور، نواحی داخلی فلات ایران دارای آب و هوای خشک و بیابانی است. با توجه به مطالب بالا، سه نوع آب و هوا به طور کلی در ایران دیده می‌شود :
آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی، آب و هوای معتدل کوهستانی و آب و هوای معتدل خزری.
عوامل ایجاد آب و هوای ایران را میتوان به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم کرد: کشور ایران به سبب گستردگی عرض زیاد و وجود کوهستانهای بسیاری که آنرا در بر گرفته اند و همچنین صدها هزار کیلومتر مربع زمینهای بیابانی و همجواری با دو دریای بزرگ در شمال و جنوب (عوامل درونی) و نیز به علت قرار داشتن در مجاورت نسبی اروپا و دریای مدیترانه و صحرای بزرگ آفریقا و اقیانوس هند و مرتفعات داخلی آسیا و سرزمین وسیع سرد سیبری (عوامل بیرونی)، دارای آنچنان تنوعی در اقلیم است که در کمتر کشوری دیده می شود. دمای هوا کمتر از( 30- اردبیل) تا بیشتر از 60 درجه سانتی گراد (برخی مناطق جنوبی و یا کویر مرکزی ایران) تفاوت می کند و باران متوسط سالانه ی آن کمتر از 5 سانتی متر تغییرپذیر است و در میان این متغیرهاست که آثار عوامل درونی و بیرونی آب و هواهای متعدد و متنوعی پدید می‌‌آورد. عرض جغرافیایی و ارتفاع از مهمترین عوامل ایجاد تغییرات آب و هوا در ایران می‌باشند. جنوبی ترین نقطه ایران تنها یک تا دو درجه با مدار راس السرطان فاصله دارد و در نتیجه نواحی جنوبی کشور اکثرا در طول سال هوا گرم است. از این رو در بخشهای شمالی (به استثنای سواحل خزر که تحت تاثیر آن دریا قرار دارند) و همچنین در کوهستان‌‌ها گرما در تابستانها به ندرت بروز میکند و اغلب در سال، 3 تا 4 ماه هر روز یخبندان، یعنی سرمای زیر صفر دارند. اثر دوری و نزدیکی دریا را میتوان از مقایسه باران بسیار و پوشش گیاهی غنی و شرایط انسانی سواحل دریای خزر با بیابانهای خشک، بی آب و علف و خالی از سکنه مرکز ایران به خوبی درک کرد. امتداد رشته کوه‌ها و قرار داشتن آنها در مقابل یا موازات بادها و جریانات هوا نیز از عواملی است که همواره در تغییر آب و هوا مؤثر است. در رشته کوههایی که در مقابل بادهای مرطوب قرار دارند، میان دامنه های مجاور باد و پشت به باد تفاوت زیادی از نظر میزان باران و پوشش گیاهی وجود دارد. سه نوع آب وهوا را می توان در ایران تشخیص داد:
أ. آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی: بخش های وسیعی از سرزمین های داخلی و کناره‌های جنوبی ایران دارای این نوع آب و هواست. از ویژگی های این نوع آب و هوا وجود دوره گرمای خشک و طولانی است که گاه بیش از هفت ماه از سال را در بر می‌گیرد. میزان بارش سالیانه در این نواحی بین 30-25 میلی متر متغیر است.
ب. آب و هوای کوهستانی: که خود به دو نوع آب و هوای سرد کوهستانی و آب و هوای معتدل کوهستانی تقسیم می شود.
• آب و هوای سرد کوهستانی که حدود 40000 کیلومتر مربع از خاک ایران را به خود اختصاص داده و میزان بارش سالیانه در این نواحی بیش از 500 میلی متر است.
• آب و هوای معتدل کوهستانی که حدود 300000 کیلومتر مربع از خاک ایران را به خود اختصاص داده و میزان بارش سالیانه آن از 250 میلی متر تا 600 میلی متر متغیر است.
ج. آب و هوای خزری: که ناحیه باریک و کم وسعتی است میان دریای خزر و رشته کوه البرز، با میزان بارش سالیانه بین 600 تا 2000 میلی متر.
کشت گلخانه ای
در تعریف ساده ای از گلخانه، می توان آن را به صورت فضای محدودی در نظر گرفت که دارای قابلیت کنترل شرایط محیطی مانند درجه حرارت، نور، رطوبت و مقدار گاز کربنیک به آفات و بیماری ها باشد و به منظور تولید انواع گیاهان زینتی و سبزی هایی به طور عمده (خارجی- وارداتی) و در طی فصول مختلف کاربرد دارد. مهم ترین برتری تولیدات گلخانه ای نسبت به تولید در فضای باز را می توان در عملکرد بالا، اشتغال زایی بالا، امکان تولید در تمامی فصول، کیفیت بالای محصول، مصرف کم آب و افزایش تولید در واحد سطح دانست.
ایران به دلیل شرایط خاص آب و هوایی و محدودیت منابع آبی از جمله کشور هایی است که نیاز به تجدید نظر اساسی در ساختار نظام کشت دارد و در این راستا توسعه کشت گلخانه ای می تواند یک راهکار مناسب از لحاظ بهره وری باشد که هم اکنون مورد توجه قرار گرفته است. آنچه در این ارتباط می تواند مهم باشد تغییر نگرش و ایجاد ارزش افزوده و نهایتاً برگشت سریع سرمایه است که نسبت به این نوع سیستم کاشت مطرح بوده و باید این باور ایجاد شود که سیستم کشت گلخانه ای تفاوت اساسی با سیستم کشت سنتی داشته و علاوه بر تجربه نیازمند داشتن دانش گلخانه داری می باشد که در این راستا توجه به سبزیجات گلخانه ای از اهمیت خاصی بر خوردار است. شرایط اقلیمی ایران از نظر محدودیت منابع آب شیرین, موقعیت آب و هوایی گوناگون و … بهره گیری از این منابع را در برنامه ریزی کشور ایران قرار میدهد . کشت گیاهان در گلخانه به آب و زمین کمتری احتیاج دارد اما کار بیشتری می طلبد . حال با آموزش دادن نیروی کار می توان از فضای کم گلخانه چندین برابر فضای آزاد را برداشت کرد . زیرا در محیط گلخانه کاشت و برداشت در تمام طول سال امکان پذیر بوده و در فصولی از سال که محصولات در فضای آزاد قابل کشت نیستند این امکان را فضای گلخانه به وجود می آورد که گیاهان در غیر فصل خود پرورش یافته و محصولات گلخانه با کیفیت بهتر و سود آوری بیشتر نسبت به کشت در زمین باز تولید و به بازار عرضه می شود . بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی سبزی های گلخانه ای مساحتی حدود 1500هکتار را تشکیل می دهند . البته این مساحت هم اکنون دو برابر شده است . اگر در هر هکتار از این گلخانه ها حدود 200 تن محصول تولید شود تقریبا کل تولید 300 هزار تن خواهد بود که اگر قیکت هر کیلو گرم آن حدود 200 فرض شود رقمی حدود 60 میلیارد تومان می شود که می تواند اهمیت زیادی در اقتصاد کشور داشته باشد . البته با افزایش رو به رشد زیر کشت محصولات گلخانه ای رقم بدست آمده بیشتر و رو به افزایش است. اگر کلیه عملیات کاشت تا برداشت طبق اصول و برنامه ریزی صحیح صورت گیرد سود قابل توجهی عاید کشاورزان خواهد شد .
اهمیت کاشت گلخانه ای
روش های معمول کشت در هوای آزاد بر اساس مساعد بودن شرایط محیط صورت می گیرد معمولا در اکثر مناطق کشور کاشت در بهار و برداشت در اواخر تابستان و در صورت مساعد بودن هوا تا اوایل پاییز به طول می انجامد در روش های معمول کشت تمامی عملیات کاشت تا برداشت تابع شرایط محیطی است . در صورتی که بخواهیم تولید خارج از فصل داشته باشیم باید با به کار گیری روش های بهینه و عوامل محیطی مناسب رشد گیاه (دما ، رطوبت نسبی و نور و آفتاب و بیماری ) را تحت کنترل و نظارت داشته باشیم . که برای این منظور از گلخانه استفاده می کنیم. استفاده از گلخانه به منظور تولید خارج از فصل سبزی های گلخا نه ای انجام می شود و اهمیت به سزایی در علوم باغبانی دارد .
اهداف کشت گلخانه ای :
تولید محصول در محلی که در آن محصول تولید نمی شود.
تولید در زمانی که کشت محصول در هوای آزاد غیر ممکن است .
افزایش عملکرد – افزایش کیفیت محصول
سرعت برگشت سرمایه- نهایتاً سود بیشتر و پاسخ به نیاز های جامعه
روش های معمول کشت در هوای آزاد بر اساس مساعد بودن شرایط محیط صورت می گیرد معمولا در اکثر مناطق کشور کاشت در بهار و برداشت در اواخر تابستان و در صورت مساعد بودن هوا تا اوایل پاییز به طول می انجامد در روش های معمول کشت تمامی عملیات کاشت تا برداشت تابع شرایط محیطی است.
امروزه تولید گل و گیاهان زینتی و همچنین صنایع وابسته به آن به عنوان یک منبع عظیم درآمد و اشتغال زایی در سطح جهانی مطرح بوده و اقتصاد کشوری مانند هلند به آن وابستگی شدید دارد. کشور ایران در سال 1385 با صادرات حدود 10 میلیون شاخه گل بریده حرکتی را در راستای ورود به بازارهای جهانی گل آغاز کرده است. ادعا می شود که ایران دارای پتانسیل بالقوه ای برای پیشی گرفتن از هلند در زمینه تولید و صادرات گل می باشد. با بررسی جایگاه پرورش گلهای زینتی در کشور و مسئولان بخش کشاورزی، در می یابیم که این صنعت به رغم قابلیت های فراوان در کشورمان ناشناخته و مهجور مانده است و کمتر سرمایه گذاری با برتری آن آشنا است. ایران از لحاظ و موقیعت جغرافیایی و آب و هوایی، انرژی و وضعیت نیروی کار در مقایسه با کشور هلند به عنوان بزرگ ترین تولید کننده گل و گیاهان زینتی از موقعیت مناسب تر و ارزان تری برخوردار است اما در شرایط فعلی کشور طرحی موثر در این زمینه پیش بینی نشده است. مشکلات گلخانه های استان خوزستان را سطح زیر کشت پایین، محدودیت منابع طبیعی این استان و نیازمند به استفاده از فناوری روز دنیا عنوان کرده و توسعه گلخانه های سبزی و صیفی این استان را کمکی بزرگ برای آزاد سازی زمین های تحت کشت این محصولات دانسته اند که می تواند مورد استفاده سایر محصولات استراژیک قرار گیرد. پرورش موز در شرایط گلخانه ای را به عنوان یکی از تولیدات مهم گلخانه ای در شمال ایران معرفی نموده و بر این عقیده بوده اند که سه استان شمالی نیز همانند استان های سیستان و بلو چستان و هرمز گان دارای این پتانسیل بوده و این گیاه در گلخانه های پلاستیکی به خوبی رشد نموده و محصول مناسبی تولید می نماید. اما این توسعه نیازمند انجام تحقیقات مقدماتی پیش از ترویج کشت موز می باشد. در اکثر همایشهای تکنولوژی تولیدات گلخانه ای که در سال های قبل برگزار می شد درباره امکانات و تکنیک های جدید کشت گیاهان گلخانه ای ارائه گردیده ولی غالب مشکلات و دیدگا ه های واقعی شاغلین این بخش را عنوان نکرده و مقالات ارائه شده غالباً به صورت موردی بوده است. بر اساس نتایج یک تحقیق نسبتاً جدید که در دانشگاه واخن اینگن هلند صورت گرفته است، راه کارهایی جهت ورود کشور های در حال توسعه به بازار های رقابتی فروش گل جهانی و همچنین صنعت گل کاری جهانی طی سال های 2005-2007 پیشنهاد گردیده است. به طور خلاصه کشور هلند آمادگی خود را جهت انتقال فناوری ساخت گلخانه های مدرن، استاندارد کردن مراحل تولید گل، تحویل مواد گیاهی مادری، پیش خرید، بازار یابی و تضمین خرید محصول تولیدی،کمک به فقر زدایی کشور های جهان سومی، استفاده از نیروی کارگری ارزان و پتانسیل های بالقوه این کشور ها پیشنهاد داده است. در این راستا کشور هلند برخی از نیاز های گل خود را از طریق کشور های آفریقایی و آمریکای جنوبی تامین می کند. در تحقیق اخیر سعی بر آن بوده است تا موانع و مشکلات کلی گلخانه داران تولید کننده گل و گیاهان زینتی از دیدگاه افراد شاغل در این بخش مطرح و ضمن مقایسه آن با شرایط استاندارد گلخانه ای لازم برای تولید بهینه این محصولات مورد بحث و بررسی قرار گیرد. همچنین از راه کار های ارائه شده برای ارتقاء کمی و کیفی تولیدات گلخانه ای منطقه نیز استفاده گردد.
مواد و روشها
در این مقاله بررسی مسایل بر اساس مذاکره مستقیم و چهره به چهره گلخانه داران و ارتباط با سازمان نظام مهندسی کشاورزی تهیه شده و سپس به ارائه پیشنهادات به منظور بهبود مسایل موجود انجام پذیرفته به این ترتیب درسه بخش ذیل دنبال می گردد.
1- مواردی که در مورد مسایل و مشکلات ساختار گلخانه می باشد شامل: جهت، فرم، اسکلت، پوشش، ارتفاع
2- موارد مربوط به سیستم های داخلی گلخانه ای شامل سیستم گرمایی، سیستم تهویه،سیستم آبیاری،تنظیم رطوبت،دما ، نور و دی اکسید کربن، بستر کشت، بیماریهای فیزیولوژیکی،
3- بخش سوم شامل مسایل و مشکلاتی بوده که مربوط به خود گلخانه داران، سیاست گذاری کلی و سیستم اداری موجود می شد که این اجزا در زیر مورد بحث قرار می گیرد
آفات و بیماریهای شایع
جهت گلخانه : نتایج حاصل از متغیر های مورد بررسی در مورد جهت گلخانه به شرح ذیل می باشد: گلخانه داران به منظور استفاده از نور بیشتر جهت گلخانه را شمالی – جنوبی در نظر می گیرند. البته تعیین جهت گلخانه به شرایط منطقه و نوع محصول بستگی دارد و در صورتی که منطقه مورد نظر بادخیز باشد، جهت باد غالب در تعیین جهت گلخانه ممکن است در اولویت قرار گیرد. در گلخانه هایی هم که جهت گلخانه های آنها شمالی –جنوبی بوده است به منظور کاهش خسارت ناشی از باد از بادشکن های گیاهی استفاده می کنند. همچنین ارتفاع این گلخانه ها از حد معمول کوتاه تر بوده است که کشاورزان دلیل آن را کاهش خسارات باد و هزینه سوخت اذعان داشته اند. نکته مهم دیگر یکنواختی نور دریافتی در گلخانه های شمالی – جنوبی در مقایسه با نوع شرقی غربی بوده است که این موضوع در گلخانه های سبزی و صیفی و در گلخانه های پرورش گل های شاخه بریده که نیاز نوری بالایی دارند بسیار حیاتی می باشد.مورد فوق در مورد گلخانه های تولید گیاهان برگ زینتی تاثیر کمتری دارد، چون این گیاهان به نور کامل خورشید نیاز ندارند بنابراین جهت گلخانه خیلی تعیین کننده نمی باشد.
شکل گلخانه : گلخانه ها دارای اشکال متفاوتی هستند که شامل : دو طرفه به هم پیوسته یا چند دهانه ای، تونلی منفرد و نیمه دوطرفه بوده است. به طور کلی گلخانه باید شرایط اقلیمی بهینه ای را برای رشد گیاه در داخل فراهم نماید و شکل سازه گلخانه، دمای اقلیمی، رطوبت و انتقال نور را تحت تاثیر قرار می دهد. به عنوان مثال انتقال نور از گلخانه دو طرفه بیشتر از نیمه دو طرفه می باشد. همچنین شکل گلخانه باید فشارهای آب و هوایی بیرون مثل باد، برف، باران و تگرگ را نیز تحمل نماید. بنابراین جهت جلوگیری از صدمات شدید باید مطابق با استانداردهایی که شکل اسکلت گلخانه را برای تحمل حداکثر فشار ناشی از عوامل طبیعی ارائه می دهد محاسبه و طرح ریزی کرد که استفاده از پروفیل لوله ای M شکل به جای نوع ساده می باشد. امروز نرم افزار های خاصی به بازار عرضه شده است که به راحتی ارتباط شکل گلخانه خاصی را در شرایط مختلف بررسی می کند. به این ترتیب به گلخانه دار این امکان داده می شود تا با توجه به ویژگی های محل احداث، از مناسب ترین پروفیل ممکن استفاده نماید. متاسفانه قالب گلخانه داران منطقه یا از اطلاعات فوق بی بهره بوده و یا به دلیل کاهش هزینه ها از ارزانترین پروفیل استفاده نموده بودند.
اسکلت گلخانه : به طور معمول جنس اسکلت گلخانه به نوع پوشش گلخانه و هزینه احداث آن بستگی دارد. برخی از گلخانه داران سنتی از ترکیبی از چوب، نی خیزران و لوله های آهنی برای احداث تونل های پلاستیکی با ارتفاع متوسط استفاده می کنند، ولی در غالب اسکلت های جدید از آلومینیوم و آهن برای گلخانه های شیشه ای و لوله های فلزی برای گلخانه های با پوشش پلاستیک استفاده می گردد. علاوه بر قیمت ، قابلیت دسترسی، شرایط آب و هوایی و شکل گلخانه مورد نظر نیز از عوامل تاثیر گذار بوده اند . غالب گلخانه داران بر دسترسی و محلی بودن موادی که برای احداث گلخانه انتخاب می شوند تاکید داشته اند . اسکلت گلخانه باید سبک، محکم، دارای هزینه اولیه و نگهداری کم بوده و دارای حداقل سایه اندازی بر روی پوشش گیاهی پایین دست باشد. برخی گلخانه داران بر این عقیده بودند که اسکلت گلخانه باید در برابر وزش بادهای با سرعت 100 کیلومتر بر ساعت مقاومت نماید.
فاصله کمان ها در گلخانه ها اغلب نسبت به گلخانه های مدرن بیشتر 2-2.5 متر در نظر گرفته شده است این حالت باعث می شود تا گلخانه دارها برای نگهداری بهتر پلاستیک و همچنین صاف و یکنواخت نگهداشتن پوشش مجبور به سیم کشی بین کمان ها گردند. ودر گلخانه های مکانیزه این فاصله به 1 متر کاهش یافته است و این امر دارای دو برتری عمده می باشد که عباتند از 1- افزایش مقاومت گلخانه در برابر باد های شدید و بارش برف 2- عدم نیاز به سیم کشی در فاصله بین کمان ها که بسیار وقت گیر و هزینه بر می باشد. یک سری از مدرن ترین گلخانه های جهان در استان کورل وال انگلستان تحت عنوان پروژه ایدن ساخته شده است که اسکلتی شبیه به یک نیم کره با ساختاری لانه زنبوری شکل داشته و بنابراین هیچ ستونی در قسمت داخلی ان به کار نرفته است. در ضمن اسکلت مورد نظر از آلیاژهای بسیار محکم و سبک ساخته شده است که ضمن استفاده از صفحات بزرگ پی وی سی عبور نور زیادی را موجب می شود و چه بسا در آینده وارد بازار و کاربری تجاری شود.
پوشش گلخانه : مهم ترین خصوصیت پوشش گلخانه توانایی عبور نور بالای آن است. پوشش گلخانه باید بتواند حداکثر مقدار نور موجود را به گیاه برساند. بنابراین درصد عبور نور از پوشش گلخانه عامل مهمی در انتخاب آن است. عبور نور به صورت مقدار فوتون نوری که از واحد سطح عبور می کند تعریف می شود. هیچ پوششی نمی تواند 100 درصد نور را عبور دهد وقتی نور به سطحی برخورد می کند قسمتی از آن منعکس می شود قسمتی از آن جذب شده و بقیه ازآن عبور می کند. این مقادیر بسته به نوع پوشش متفاوت است. بیش ترین میزان عبور نور توسط شیشه شفاف حاصل می شود. اما استفاده از شیشه به دلیل هزینه اولیه و هزینه نگهداری بالا کمتر رایج می باشد . عامل بعدی میزان حفظ انرژی در محیط گلخانه است که باید این پوشش شرایط مناسب آب و هوایی را برای گیاه فراهم کند و آن را در برابر اتفاقات مختلف مانند بادها، تگرگ، برف، و گرما و سرمای بیش از حد محافظت نماید. به خصوص خاصیت حفظ دمای گلخانه در شبهای طولانی و هوای ابری، در فصول سرد سال، ویژگی بسیار مهم پوشش است لذا مدارک بسیاری برای مقایسه انواع مختلف مواد پوشش در ساعات شبانگاهی وجود دارد. تاثیرات متقابل سازه و پوشش برای انتخاب نیز مهم می باشد زیرا همیشه پوشش برای اولین بار بر روی سازه قرار نمی گیرد و خیلی از اوقات سازه تاثیر زیادی بر روی سودمندی انتخاب پوشش دارد. استحکام در مقابل برابر تگرگ و مقاومت در برابر پارگی و باد نیز یکی دیگر از عوامل مهم می باشد . طول عمر پوشش، قابلیت احتراق ، قابلیت شعله وری، ضریب انبساط،سازگاری مواد و ترکیبات شیمیایی مختلف از معیار های دیگر برای انتخایب پوشش گلخانه ای می باشد.
ارتفاع گلخانه : در گلخانه های تک واحدی ارتفاعی که در نظر گرفته می شود 3.5-5.5-4.5-6 متر می باشد همچنین اکثر گلخانه داران منطقه برای جلوگیری از گسترش بیماری ارتفاع زیاد را در نظر می گیرند و در فصل زمستان جهت صرفه جویی در مصرف سوخت و جلو گیری از هدر رفت گرما، بین سقف گلخانه و گیاهان پوشش پلاستیکی مضاعف نصب می کنند. عقیده کلی گلخانه داران بر این بوده است که به طور تقریبی ارتفاع گلخانه بهتر است حدود یک سوم عرض گلخانه در نظر گرفته شود که دارای فرمول دقیقی نمی باشد. در مورد ارتفاع مناسب گلخانه بین گلخانه داران نظرات بسیار متفاوتی وجود داشته است اگر چه از نظر میزان مصرف سوخت و هدر رفت گرما ارتفاع کم قابل توصیه نمی باشد، ولی از نظر کم شدن نوسانات دمایی و در اختیار داشتن حجم دی اکسید کربن بیشتر برتری دارند . در گلخانه های مدرن پر ده ای مخصوص به طور اتوماتیک با سرد شدن هوا و تاریکی به صورت حایل بین سقف و پوشش گیاهی حرکت کرده و حجم فضای بالا دست را کم می کند و در ضمن از خروج امواج حرارتی در خلال شب ممانعت می نماید. غالب گلخانه های تولید گل های شاخه بریده در واحد هایی بسیار وسیع و یک پارچه می باشند که در مقایسه با گلخانه های بررسی شده در تحقیق اخیر به مراتب وسیع تر و بلند تر می باشد.
سیستم گرمایی : در بعضی از گلخانه ها از سیستم حرارت مرکزی از نوع سیستم آب گرم (شوفاژ) و سیستم گرم کننده موضعی از نوع کوره هوای گرم با سوخت گازوئیل و در بعضی دیگر از سیستم گرم کننده موضعی از نوع کوره ه هوای گرم با سوخت گاز شهری و در بعضی دیگر از همین نوع ولی با سوخت گازوئیل و گلخانه های دیگر از سیستم گرم کننده موضعی از نوع دست ساز از بخاری گازی به منظور گرم کردن گلخانه استفاده کرده بودند. مشکل عمده کوره هوای گرم امکان قوی نشت دود در محل اتصال لوله های خارج کننده دود بوده است که به علت دارا بودن اتیلن و منوکسید کربن باعث زردی و پیری زود رس گل ها و بوته های گل می گردد. متاسفانه غالب گلخانه داران این لوله را در طول و یا عرض گلخانه امتداد می دادند تا طبق گفته خودشان از حرارت متصاعد شده دود کش استفاده نمایند. ولی این عمل به مقدار زیادی نشت اتیلن را نیز افزایش می داده است. برتری شوفاژ یا لوله های آب گرم در این است که دارای آلودگی کمتری هستند و نسبت به نوسانات دمایی بهتر عمل می کنند. چون آب کند تر گرم و کند تر سرد می شود بنابراین دما ثابت تر از سیستم کوره هوای گرم است ودر صورت از کار افتادن دیگ بخار تا ساعت ها از یخ زدن گلخانه جلوگیری می شود. امروزه سیستم شوفاژ با بخار آب داغ در سطوح بیشتر از روش های متداول گرم کردن گلخانه ها در گلخانه های مدرن می باشند. برتری مهم دیگر استفاده از بخار آب داغ امکان ضد عفونی کلیه فضا های داخلی گلخانه در صورت استفاده می باشد.
سیستم تهویه و خنک سازی : در بعضی از گلخانه ها پوشال و پنکه ودر بعضی دیگر فن به تنهایی ودیگری استفاده از وزش طبیعی باد برای تهویه گلخانه هایشان مورد استفاده قرار می دادند. در گلخانه هایی که از فن استفاده می کردند تعداد و قدرت فن اگر کافی نباشد و یا فن ها هم سو با جهت باد غالب منطقه نبوده بازدهی مناسبی ندارند. همچنین وجود درز و منافذی در اطراف قاب تهویه یا به فاصله کمی از آن مانع مکیده شدن مناسب هوا توسط فن ها شده و بنابراین بیشتر گلخانه های با کمبود تهویه مواجه می شوند. در این شرایط گلخانه دار ها ناچار به بالا زدن پوشش گلخانه ها می باشند. از آنجا که هوای ورود توسط تور فلزی یا پارچه ای فیلتر نمی شود در نتیجه از ورود حشرات به داخل گلخانه جلوگیری نمی گردد. در حالت دیگر برای افزایش تهویه گلخانه دار قسمتی از پوشش سقف گلخانه را بر میداشتند که مشکلاتی مشابه حالت فوق را موجب می گردد. این گلخانه به دلیل عدم تهویه مناسب دچار بیماری های قارچی می شوند. گلخانه هایی که از وزش هوای طبیعی برای تهویه استفاده نموده (بخشی از پوشش های رو به سمت باد گلخانه را به طور موقت بر می دارند) این روش بهترین روش تهویه نبوده و بر پایه هدایت جریان طبیعی استوار است ، ساده ترین و ارزانترین روش محسوب می شود. سیستم فن و پد در مناطقی که رطوبت پایینی دارند از ارزانترین و بهترین روش های تهویه و خنک سازی محسوب می گردد. این سیستم رطوبت را به درون گلخانه تزریق می کند و دمای آن را همانند کولر های آبی کاهش می دهد .
1- ایجاد اشکال در تهویه گلخانه هایی با طول بیش از 50 متر2- عدم یکنواختی دما در قسمت های مختلف گلخانه3- انباشت هوای گرم زیر سقف گلخانه و هوای سرد در محیط رشد4- مصرف برق زیاد5- ایجاد سر و صدای زیاد توسط فن ها6- مصرف آب زیاد
در گلخانه های مدرن به منظور تهویه و خنک سازی گلخانه از دو تکنیک زیر به طور همزمان استفاده می گردد.ابتدا سیستم خنک کننده مه پاش(فوگر) جایگزین فن و پد شده است اما شرط لازم برای خنک سازی تبخیری رطوبت پایین هوای بیرون است.از مزایای این سیستم :1- حذف محدودیت طول و امکان طراحی و ساخت گلخانه های طویل تا 200 متر2- فراهم شدن یکنواختی دما و رطوبت در تمام نقاط گلخانه و تامین درصد مناسب دی اکسید کربن 3- جابه جایی و گردش هوای گرم و سرد در داخل گلخانه در زمستان و تعادل حرارت در منطقه رشد گیاه4- مصرف پایین تر برق و ایجاد سر و صدای کمتر و ذخیره انرژی در طول فصل سرد . تکنیک دوم استفاده از ترکیبات شیمیایی خاصی است که در حین ساخت پوشش های شفاف گلخانه به آن اضافه می شود یا بعد از اسپری شدن بر سطح خارجی گلخانه از ورود امواج حرارتی طول موج بلند که عامل اصلی گرم شدن زیاد از حد گلخانه در تابستان است ممانعت به عمل می آید به این ترتیب گلخانه چندین درجه خنک تر از هوای بیرون می ماند. در صورتی که امکان استفاده از سیستم خنک کننده مه پاش مقدور نباشد استفاده از سیستم پوشال و پنکه در ترکیبی از تهویه های سقفی و تهویه کناری بهترین کارایی تهویه را ایجاد می کند.
سیستم آبیاری: سیستم های مورد استفاده در گلخانه در بعضی موارد آبیاری قطره ای و در بعضی گلخانه های دیگر به صورت غرقابی انجام می پذیرد. از معایب آبیاری دستی (متداولترین و ابتدایی ترین روش) بر اساس گفته غالب گلخانه داران زیاد شدن هزینه کارگری اتلاف وقت شسته شدن خاک و پاشیدن گل روی شاخساره گیاهان را می توان نام برد. معایب آبیاری غرقابی نیز اتلاف زیاد آب و آب شویی خاک می باشد.
آبیاری قطره ای به دلیل صرفه جویی در مصرف آب،تسهیل کود دهی (تزریق انواع کود های میکرو و ماکرو) کنترل اسیدیته با تزریق مواد اسیدی و بازی و در نهایت شسته شدن ترکیبات نمکی خاک،بهترین روش آبیاری از نظر گلخانه داران محسوب می گردد اما تنها یکی از گلخانه ها از این سیستم استفاده کرده است و گلخانه دارهای دیگر دلیل این امر را مشکلات مالی عنوان کردند. نکته قابل توجه دیگری که وجود دارد اسیدیته و هدایت الکتریکی بالای آب در بعضی مناطق می باشد. برخی از گلخانه داران این مشکل را با قراردادن فیلتر های سختی گیر آب حل می کنند اما به دلیل هزینه بالای آن از انجام این کار خودداری می کنند در گلخانه های پیشرفته اروپایی با تزریق اسید سولفوریک به مخزن آب توسط یک سیستم تزریقی اتوماتیک اسیدیته آب آبیاری را به حد موردنظر رسانده و در صورت بالا بودن غلظت عناصر خاصی از فیلتر های مربوطه استفاده می گردد. ازسیستم های جدید دیگری که امروزه در کشور های پیشرفته استفاده از دستگاه مغناطیسی کننده آب می باشد که ظاهراً بر غلظت املاح آب بی اثرند، اما با تغییر آرایش مولکولی آب پیرامون املاح و تبدیل آن از حالت حلقوی به خطی املاح امکان استفاده از آب های نیمه شور (5-10 میلی موس) را در گلخانه های تولید گیاهان زینتی میسر می سازد. غالب گلخانه داران از این سیستم بی اطلاع هستند. اندازه گیری و تنظیم رطوبت نسبی، دی اکسید کربن، نور و دما : 1- اقدام به اندازه گیری رطوبت نسبی به وسیله رطوبت سنج دستی می نمود. در گلخانه های ایران میزان نور و دی اکسید کربن اندازه گیری نمی شود و دستگاهی برای این منظور نیز استفاده نمی گردد. دما نیز توسط دماسنج های معمولی اندازه گیری می شود. و در بعضی از گلخانه ها از دماسنجی استفاده می شد که حداقل و حداکثر دما را نشان می دهد. غالب گلخانه داران توجه چندانی به این موضوع نداشتند و تجهیزات فوق را مناسب گلخانه های مراکز آزمایشگاهی و دانشگاهی و تا حدودی اجزای لوکس می انگارند.
رطوبت هوا و غلظت دی اکسید کربن به همراه نور و دما عوامل مهمی برای رشد گیاهان هستند. در گلخانه های مورد بررسی، رطوبت بالا و در پی آن بیماری های قارچی از مشکلات عمده به شمار می رفت. پوشش گلخانه ها فاقد مواد ضد مه بوده تا از چکه کردن قطرات آب برروی گیاهان جلوگیری کند.این حالت به خصوص در زمانی که میعان صورت می گیرد باعث کاهش میزان ورود نور و گرمای خورشید در زمستان می شود. این مسئله می تواند برای گلخانه هایی که در مناطق کم نور واقع شده یا به گرمای خورشید وابسته اند دردسر آفرین باشد. به عنوان مثال در بعضی از گلخانه های شرقی غربی کمبود نور در روزهای ابری بسیار چشم گیر است. وجود قطره های حاصل از میعان در این حال کمبود نور را تشدید می نمود. مشکل دیگر میعان آسیب به سازه های گلخانه ای در تماس مداوم با آب می باشد.
2- امروزه کاربرد دی اکسید کربن تقریباً معادل استفاده از کود ومواد غذایی می باشد. از سیستم های تزریق دی اکسید کربن استفاده نمی شود . گیاهان از لحاظ نوری در وضعیت مناسبی قرار دارند می توان با بالا بردن مصرف دی اکسید کربن، بازده تولید محصول را نیز بالا برد. متاسفانه غالب گلخانه داران فاقد اطلاعات فنی لازم و تجهیزات مورد نیاز جهت تزریق دی اکسید کربن در گلخانه های شان بوده اند. عوامل موثر در میزان مصرف دی اکسید کربن عبارتند ز 1- فصل و موقعیت زمانی : در فصل های گرم و نور سال مقدار مصرف ان بیشتر است.2- نوع محصول: بسته به نوع محصول مقدار مصرف دی اکسید کربن نیز متفاوت است (گوجه فرنگی و خیار و گل سرخ به غلظت هایی بسیار بالاتر از میزان طبیعی آن نیازمندند که می تواند تا 2000 قسمت در میلیون در شرایط گلخانه ای باشد).3- سن گیاه: گیاهان در مرحله بلوغ و تولید محصول به مقادیر بیشتری از آن نیازمندند.
انتقال نور در گلخانه همانطور که در قسمت های قبل بیان شد به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از : جهت گلخانه، شکل سازه گلخانه ای، سایه دهی اجزای گلخانه، نوع پوشش گلخانه، کثیفی مواد پوشش دهنده و میعان بر روی پوشش پلاستیکی (کاهش نور به میزان 15 تا 18 درصد). برای رفع مشکل اخیر می توان از پوشش های شفاف ضد قطره یا ضد مه به عنوان پوشش اصلی و یا به عنوان یک لایه نازک در قسمت داخلی گلخانه (جدا کننده قسمت گیاهان از قسمت سقف) استفاده کرد. عقیده گلخانه داران بر این بوده است که در پوشش شیشه ای قطرات نمی افتند. (موازی با جدار سر می خورند ولی کاهش نور اتفاق می افتد. در مورد پوشش پلاستیکی ، هم کاهش نور اتفاق می افتد و هم ریزش قطرات زیاد است که ضمن خیس کردن گیاه به شیوع بیماری های باکتریایی و قارچی کمک می کند. برای جلوگیری از سقوط قطرات بزرگ روی گیاهان باید از حداقل شیب سقف 20 تا 25 درجه استفاده شود. برای کاهش شدت تابش نور در تابستان گلخانه داران اقدام به گل پاشی، رنگ کردن و استفاده از پارچه های سبز رنگ در قسمت داخلی گلخانه کردند. رنگ پاشی و استفاده از سایه بان به عنوان دو روش متداول در تمام دنیا می باشند. اما روش بهتری که کاربرد دارد استفاده از ترکیباتی است که ضمن داشتن قابلیت اختلاط با مواد رنگی مانع از ورود امواج گرمایی به د اخل گلخانه شده و به ین ترتیب ضمن روشن تر ماندن گلخانه هوای داخلی آن در طی اواخر بهار و تابستان زیاد گرم نمی گردد.
بستر کشت : در گلخانه ها ستر کشت شامل مخلوطی از رس، ماسه، و خاک برگ و گاهی کود حیوانی پوسیده تشکیل شده و برخی از گلخانه ها نیز از بستر کشت هیدرو پونیک استفاده می شود. در حالت اول بستر ها به صورت برجسته بوده و از دیواره ای به ارتفاع تقریبی 50 سانتی متر بستر را احاطه کرده است. بستر دوم که از نظر فیزیکی مشابه بستر دسته اول می باشد ولی به طور عمده از ترکیب پرلایت تشکیل شده است. این نوع بستر از جدیدترین روش های کشت در گلخانه ها محسوب می گردد و برتری عمده آن کنترل بهتر آب و مواد غذایی و همچنین جلوگیری از انواع آلودگی ها و کنترل بهتر افات می باشد.گلخانه دارها این روش را روش مناسبی می دانند اما به دلیل مشکلات مالی و عدم اطلاعات کافی نمی توانستند آن را در گلخانه ها گسترش دهند. این در حالی است که در غالب کشور های پیشرفته استفاده از بسترهای ماسه ای،هیدروپونیک و کوکوپیت جایگزین کشت خاکی گردیده اند.
بیماریهای فیزیولوژیکی: بیماری های مشاهده شده از این دست در گلخانه ها بیشتر شامل سوختگی ناشی از دمای بالا گلخانه و عدم تهویه مناسب و همچنین کمبود تغذیه ای بوده است.گلخانه دارها نیز سرما زدگی در فصول سرد را به عنوان بیماری فیزیولوژیکی بیان می دارند. در گلخانه های مجهز به سیستم های تنظیم نور، رطوبت و حرارت در صد بیماری های فیزیولوژیکی بسیار کاهش یافته و قابل چشم پوشی می باشد.
آفات و بیماری ها: سیستم گلخانه های کاملاًبسته و مدرنیزه ای که توسط نلسون، اسمیت و…… توصیه شده نبوده است. به همین دلیل آنها دچار مشکلات فراوانی از لحاظ آفات و بیماری ها بوده اند. همچنین به دلیل ناکافی گلخانه ها و رطوبت بالا بیماری های قارچی فراوانی در گلخانه ها مشاهده می شود. استفاده از قارچ کش های شیمیایی معمولاً در گلخانه ها توصیه نمی گردد و به جای آن تغییر شرایط محیطی مانند کاهش دوره آبیاری، تغییر زمان کاشت، تغییر ارقام و افزایش تهویه پیشنهاد می شود.قرار ندادن توری در پشت پد عامل نفوذ آفات به درون گلخانه بوده است. همچنین درقسمتی از گلخانه پاره شدن پوشش مشاهده می شود. در بعضی از گلخانه ها به دلیل تقسیم نگردن بوته و تراکم زیاد کاشت یکی از دلایل بروز بیماری بیان می شود.
از مشکلات دیگر عنوان شده توسط گلخانه داران می توان به موارد زیر اشاره کرد:
مشکلات مربوط به تهیه ترکیبات خاکی شامل انواع پیت ، خاک برگ و ماسه 2- عدم تامین سوخت از سوی دولت3- عدم همکاری ادارات دولتی در رابطه با تغییر کاربری زمین 4- فقدان گاز شهری 5- قطع برق و امکان گرما زدگی یا سرما زدگی محصول 6- عدم همکاری دولت در جهت واگذاری تسهیلات بانکی به منظور تکمیل و تجهیز امکانات (بزرگ ترین مشکل گلخانه داران)7- حمایت نشدن از سوی سازمان های دولتی 8- بیمه نبودن محصول 9- عدم وجود مراکز عرضه منطقه ای گل وگیاه و بازار مطمئن فروش 10- پایین بودن مصرف سالانه گل توسط مردم11- عدم شفافیت صادرات گل و گیاهان زینتی به خارج از کشور و بالا بودن هزینه تمام شده تولید گل در مقایسه با سایر نقاط دنیا.
